Η Καβάλα, λόγω της γειτνίασής της με περιοχές όπου καλλιεργoύταν η εξαιρετική ποικιλία καπνού «μπασμάς» και του φυσικού λιμανιού, που είχε τη δυνατότητα εξυπηρέτησης μεγάλων εμπορικών πλοίων, συγκεντρώνει στα μέσα του 19ου αιώνα την εμπορική εκμετάλλευση των καπνών της Βαλκανικής χερσονήσου.
Αποτελεί τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπου συνυπάρχουν αρμονικά Έλληνες, Οθωμανοί, Εβραίοι και Αρμένιοι. Η ανάπτυξη του καπνεμπορίου φέρνει εμπορικούς οίκους και Προξενεία ευρωπαϊκών χωρών, για την παρακολούθηση της παραγωγής και την εξασφάλιση των πολυπόθητων καπνών, που έκαναν γνωστή την πόλη μας στα πέρατα του κόσμου. Στην Καβάλα δραστηριοποιούνταν 50 και πλέον καπνεμπορικές επιχειρήσεις, οι οποίες συναλλάσσονται εμπορικά με την Ευρώπη, την Αλεξάνδρεια, την Κωνσταντινούπολη και την Οδησσό.
Στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου η Καβάλα είναι μία πόλη πολυπολιτισμική, καθώς συγκεντρώνει κόσμο από όλες τις γωνιές της γης. Αναμειγνύονται ήθη, έθιμα, θρησκείες και λαοί, που μέσα από το αλισβερίσι του καπνού δημιουργούν πλούτο και ευημερία για την πόλη και την ευρύτερη περιοχή.
Το 1923 με την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκιάς, η καλλιέργεια του καπνού αποτέλεσε τη βάση για την ενσωμάτωση του προσφυγικού πληθυσμού στην οικονομία της χωράς και συγχρόνως το κέντρο των κοινωνικών αγώνων.
Στην πόλη της Καβάλας καταγράφονται 262 συγκροτήματα καπναποθηκών. Οι περισσότερες από αυτές ήταν χτισμένες κατά μήκος της παραλιακής, προκειμένου να διευκολύνεται η μεταφορά του καπνού στα πλοία. Οι καπναποθήκες είναι κτίρια-μάρτυρες της άρρηκτης σχέσης του καπνού με την πόλη.
Τη 1η δεκαετία του 20ου αιώνα η Καβαλά αποκτά όψη μεγαλούπολης: ανεγέρθησαν μεγαλόπρεπη κτίρια, ιδρυθήκαν σωματεία, χτίστηκαν καπναποθήκες, σχολειά, νοσοκομείο, βιβλιοθήκη, κινηματογράφοι, εκκλησιές.
Ήδη από το 19ο αιώνα η Καβαλά αποτέλεσε τον κεντρικό πόλο του διεθνούς εμπορίου της ευγενέστερης από όλες τις καπνικές ποικιλίες, που καλλιεργούνται ανά τον κόσμο, του μπασμά. Οι παράγοντες που συνετέλεσαν σ΄ αυτό, ήταν το κλίμα, καθώς και η γεωγραφική θέση και το λιμάνι της.
Τον 20ο αιώνα και κυρίως μετά την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκιάς το 1923, η καλλιέργεια του καπνού αποτέλεσε τη βάση για την ενσωμάτωση του προσφυγικού πληθυσμού στην οικονομία της χώρας και συγχρόνως το κέντρο των κοινωνικών αγώνων, στην Καβάλα ιδρύονται τα πρώτα συνδικαλιστικά σωματεία και καταγράφεται η πρώτη απεργία των Βαλκανίων, το 1879.
Το Μουσείο Καπνού ιδρύθηκε το 2003, προκειμένου να αποτίσει φόρο τιμής σε όλους αυτούς τους ανθρώπους, που με μόχθο, εργατικότητα, αστείρευτη θέληση και ευρηματικότητα, δημιούργησαν έναν κοινωνικό πλούτο, τον όποιο γευόμαστε σήμερα εμείς, σε τούτο το χώρο, όπου υπάρχει καπνός και η μυρωδιά του αγγίζει τις αισθήσεις του επισκέπτη.
Καπνομάγαζα, επεξεργασία, καπνέμποροι και καπνεργάτες, στοιβαδόροι, τόγκες, «σαλόνια επεξεργασίας», λέξεις τόσο οικείες, μα και τόσο μακρινές…
